Heeft het boeddhisme iets te zeggen over homoseksualiteit en homohuwelijk?
Edel Maex
Het korte antwoord op deze vraag is: nee. Maar misschien maak ik mij er hiermee te gemakkelijk vanaf. Het onderwerp verdient toch iets meer aandacht. Als we opnieuw naar de vraag kijken ontdekken we er een aantal assumpties in die bij nader toezien niet zo vanzelfsprekend zijn. De vraag gaat er van uit dat er zoiets bestaat als ‘het boeddhisme’, dat het iets te zeggen heeft en dat homoseksualiteit daarbij een relevant thema is.
Het boeddhisme
Bestaat er wel zoiets als het boeddhisme? ‘Het boeddhisme’ is een recente westerse creatie. De verschillende boeddhistische tradities vinden hun oorsprong in eenzelfde historische figuur, maar ze hebben zichzelf nooit als een eenheid gezien. Anders dan de meeste religies die draaiden rond lokale praktijken, bood de Boeddha een onderricht dat voor export geschikt was en die zich is gaan enten op verschillende culturen. Hierdoor is het in vele gevallen bijna onmogelijk te onderscheiden wat oorspronkelijk boeddhistische leer is en wat lokale cultuur is. Als je oosterse en westerse boeddhistische leraren zou vragen naar hun mening over homoseksualiteit, zul je totaal verschillende antwoorden krijgen, waarbij de verschillen niet het boeddhistisch onderricht maar het cultuurverschil reflecteren.
Heeft het boeddhisme iets te zeggen? Je zou kunnen proberen het boeddhisme af te leiden door uit de verschillende tradities de gemeenschappelijke elementen te extraheren. Een gemeenschappelijk kenmerk van verschillende van die tradities is dat ethiek eerder descriptief dan prescriptief is. Dus als het boeddhisme iets te zeggen heeft is het niet prescriptief in de zin van ‘gij zult’ en ‘gij zult niet’ maar descriptief in de zin van ‘dit gedrag zal al dan niet lijden veroorzaken’.
Heeft het boeddhisme iets te zeggen over homoseksualiteit en homohuwelijk? Voor zover ik kan nagaan is homoseksualiteit nooit echt een thema geweest in het boeddhisme. Het boeddhisme kent oorspronkelijk ook geen huwelijksceremonie. Het is maar op vraag van mensen uit westerse tradities, die met een boeddhistisch ritueel wensten te huwen dat men het boeddhistische ritueel van de monnikenwijding of de lekengeloften hiervoor is gaan aanpassen. Waarom ook niet?
Dat is moeilijk te vatten voor westerlingen die anders gewend zijn. Dus als ze de Dalai Lama overvallen met een vraag over het homohuwelijk kan hij enkel vanuit zijn culturele achtergrond antwoorden. Als wereldburger zal dat dan iets genuanceerder zijn dan bij een Aziatische leraar die geen contact heeft met het Westen, maar hij blijft een Aziaat. Als we de vraag over over homoseksualiteit vanuit een boeddhistische achtergrond willen beantwoorden, zullen we ze moeten onder zoeken in het licht van de vraag of dit gedrag al dan niet lijden veroorzaakt.
Wat veroorzaakt lijden?
In de analyse van de Boeddha ontstaat lijden daar waar het leven zich niet houdt aan het impliciete of expliciete script dat we in gedachten hadden. De wereld rond ons blijkt vergankelijk. We worden oud, ziek, gaan dood. Onze behoeften worden vaak niet bevredigd. Lijden staat hier dus niet voor de onbevredigde behoefte op zich maar voor onze psychologische reactie er op. Lijden ontstaat door de krampachtigheid waarmee we met deze behoefte omgaan. Als ik, letterlijk of figuurlijk, bereid ben om over lijken te gaan om mijn behoefte bevredigd te zien dan zal ik zowel mijn eigen leven als dat van de mensen rond mij tot een hel maken.
Het is duidelijk dat seksualiteit In deze optiek een belangrijke drijfveer is. Er is helaas veel seksueel geweld. Regelmatig halen uitschieters de pers en onnoemelijk veel leed blijft verborgen. Maar dat neemt niet weg dat mensen ook gelukkig kunnen zijn binnen een seksuele relatie. Er is niets mis met verlangen op zich. Lijden of geluk wordt bepaald door de manier waarop met dat verlangen wordt omgegaan. Het is maar als het verlangen een krampachtige eis wordt waarin de ander niet meer als ander gerespecteerd wordt, waarin de ander aan mijn eis moet onderworpen worden, dat mijn verlangen tot oorzaak van lijden wordt.
Het lijden wordt dus niet bepaald door de geaardheid van het seksuele verlangen. Lijden heeft op zich niets te maken met de vraag of de relatie homo- of heteroseksueel is. Pedofilie bij voorbeeld kan per definitie niet wederzijds zijn. Maar ik heb als psychiater talloze schrijnende verhalen gehoord van verborgen seksueel misbruik binnen perfect legitieme relaties tussen heteroseksuele gehuwde mensen. Het verlangen op zich legitimeert de daad niet. In die zin is het absurd om te zeggen dat het kindermisbruik in de Kerk kan opgelost worden door het celibaat af te schaffen. Het is wel erg cynisch om het probleem op te lossen door het naar het echtelijke bed te verplaatsen. Toegegeven, misbruik van kinderen is erger dan van volwassenen, maar het een oplossing noemen … ?
Seksualiteit in onze cultuur
We verliezen het gemakkelijk uit het oog, maar we leven in de rijkste cultuur ooit in de geschiedenis van de mensheid. Behoeftebevrediging is nooit zo vanzelfsprekend geweest. Tegelijkertijd zien we een epidemie van depressies die vooral de rijke landen treft. Het is nooit duidelijker bewezen dat behoeftebevrediging op zich niet gelukkig maakt.
Deze rijkdom laat een unieke visie op seksualiteit toe. In vele culturen staat seksualiteit enkel in functie van het voortbrengen van mannelijke nakomelingen. Het overleven op de oude dag is daarvan afhankelijk. Logischerwijs is iedere andere vorm van seksualiteitsbeleving, heteroseksueel, homoseksueel of anders, dan verdacht. De negatieve houding van sommige culturen tegenover homoseksualiteit is een negatieve houding tegenover iedere vorm van seksualiteit die een ander doel nastreeft dan een, om economische redenen noodzakelijke, voortplanting.
Wij kennen een pensioenstelsel dat de druk hier van de ketel haalt. Voortplanting is niet langer een economische noodzaak. Dat laat ons toe seksualiteit te beleven als een verrijking en verdieping van ons leven en onze relaties. Dat is een rijkdom in de verschillende betekenissen van het woord. Laat er ons ook op die manier mee omgaan. Seksualiteit afdwingen is een vorm van geweld en in alle gevallen te veroordelen. Maar iemands seksuele beleving verbieden louter op grond van allerlei principes is dat evenzeer.
Besluit
in die zin vind ik in het boeddhisme geen enkel bezwaar tegen homoseksualiteit, homohuwelijk en andere vormen van seksualiteit, zolang ze gebaseerd zijn op wederzijds respect. Dus laat ons het maatschappelijk debat niet voeren in termen van morele principes, van ‘mag wel’ en ‘mag niet’. Laat het ons ook niet steeds hebben over de seksuele geaardheid maar wel over kwaliteit van menselijke relaties. Laten we dit doen met een grote tolerantie gebaseerd op een positieve boodschap van respect en mededogen